De opstand van Warschau 01-08-’44

[Pieszyce]

       

Powstanie Warszawskie 01-08-'44

De Opstand van Warschau (Powstanie Warszawskie, Warsaw Uprising) was een gewapende opstand tijdens de Tweede Wereldoorlog uitgevoerd door het Poolse verzetsleger Armia Krajowa met het doel om Warschau te bevrijden van de Nazi-Duitsers. De opstand begon op 1 augustus 1944, als onderdeel van een landelijke opstand (Operatie Storm). Gedurende 63 dagen, tot 2 oktober, verzetten de opstandelingen zich tegen Duitse en Duits-geleide troepen. Aan Poolse kant sneuvelen 18.000 opstandelingen, met 25.000 gewonden en komen minimaal 150.000 burgers om, deels in massa-executies uitgevoerd door de nazi's. De Duitse verliezen bedragen meer dan 17.000 gesneuvelden en 9000 gewonden. Zowel al tijdens de opstand als na de opstand, wordt de stad straat voor straat platgebrand, op persoonlijke orders van Hitler; een geschatte 85% van de stad wordt verwoest.

De opstand begon op een cruciaal moment in de oorlog toen het Sovjet-leger Warschau aan het naderen was. Op 16 september bereikt het Rode Leger de oostoever van de Weichsel rivier, maar onderneemt geen verdere actie om de opstandelingen aan de andere kant van de rivier te helpen, waardoor de Duitsers uiteindelijk de opstand kunnen neerslaan.

Deze opstand wordt vaak verward met de Opstand in het getto van Warschau van 1943. Ondanks dat de vijand in beide gevallen dezelfde was, verschilden de opstanden in omvang, duur en doelstelling.

Monument voor de Opstand van Warschau, wegens politieke redenen mocht het pas
eind jaren tachtig worden gebouwd

[Pieszyce]

Voorgeschiedenis

Als het niet voor Warschau was in het General-Gouvernement, dan zouden we niet 4/5 van onze problemen hebben in dit gebied.
Warschau is en zal het centrum zijn waaruit chaos en verzet zich zullen verspreiden over het land.
Nazi Gouverneur-generaal van Polen Hans Frank op 14 december 1943, Kraków

Het oorspronkelijke plan van de Armia Krajowa behelsde een landelijke opstand (Operatie Storm) die aansluiting zou vinden met de westelijke geallieerden. Toen het in 1943 duidelijk werd dat het Rode Leger Polen zou zuiveren van Duitsers, werd het plan gewijzigd. De ontdekking van massagraven bij Katyn betekende in april 1943 een breuk in de Pools-Sovjet relaties, die nooit helemaal de oude zouden worden. Ondanks twijfels over de militaire kansen van een grote opstand, ging de planning gewoon door.

Op 13 juli 1944 kwam de planning in een stroomversnelling, toen de Sovjets de vooroorlogse Poolse grens overschreden. Op dat moment moesten de Polen een beslissing maken: hetzij een opstand beginnen in deze moeilijke politieke situatie met het risico geen steun te ontvangen van de Sovjets, hetzij géén opstand en de kans lopen om als collaborateurs en lafaards in Sovjet-propaganda te worden afgeschilderd. De urgentie van deze beslissing werd groter toen het duidelijk werd dat na succesvolle Pools-Russische samenwerking bij de bevrijding van verschillende steden (zoals tijdens de eerdere Opstand van Vilnius), de NKVD Poolse Armia Krajowa leden oppakte en ze naar de goelag's stuurde als ze zich niet bij het Rode Leger wilden of konden aansluiten. Veel officieren werden ook direct door de NKVD geëxecuteerd. Langzamerhand werd een van de doelstellingen van de opstand aldus het zelf bevrijden van Warschau vóór de komst van het Rode Leger.

In de vroege zomer van 1944 wezen de Duitsers Warschau aan als defensief bolwerk, dat ten koste van alles verdedigd diende te worden. Fortificaties werden gebouwd, versterkingen werden aangevoerd. Op 27 juli werd door Hans Frank 100.000 Poolse mannen opgeroepen om zich te melden bij verzamelpunten in Warschau. Zij zouden worden ingezet bij het verder bouwen van fortificaties in en rondom de stad. De Armia Krajowa zag dit als een poging om het verzet te neutraliseren en riep de bewoners van Warschau op om deze oproep te negeren.

De officiële Sovjet-propaganda beschuldigde het Poolse verzet ervan niet te vechten tegen de gezamenlijke vijand. Toen het Rode Leger Warschau aan het naderen was in juni en juli 1944, riepen Sovjet-radiozenders op tot een algehele opstand in Warschau om de verbindingslijnen af te snijden van Duitsers die zich nog aan de rechteroever van de Weichsel bevonden. Op 29 juli 1944 bereiken de eerste Russische verkenningseenheden de buitenwijken van Warschau.

Op 25 juli keurt de Poolse regering-in-ballingschap de plannen voor de opstand goed. Uit angst voor Duitse represailles voor de geweigerde opkomst van de 100.000 Poolse mannen en de (foutieve) veronderstelling dat het Rode Leger op het punt stond Warschau te betreden, gaf generaal Tadeusz Komorowski opdracht tot volledige mobilisatie van alle Armia Krajowa strijdkrachten in de regio Warschau voor 1 augustus, 1944.

Het besluit tot het initiëren van de opstand had consequenties voor de Poolse relatie met de Sovjet-Unie. Stalin was woest over het feit dat hij niet geconsulteerd was in de besluitvorming en vermoedde dat Polen onder één hoedje speelde met de westelijke geallieerden. Achteraf gezien waren zowel het Westen als de Sovjets aan het touwtrekken over de politieke kleur van de regio, waarbij de Armia Krajowa een duidelijke voorkeur had voor een pro-westerse Poolse regering en de Sovjets een aan hen loyale communistische regering wilden installeren.

[Pieszyce]

Strijdende partijen

De Armia Krajowa telde in het district Warschau ongeveer 50.000 leden, waarvan 23.000 bewapend en gevechtsklaar. Velen van hen waren voormalige militairen van de Poolse leger en hadden in de afgelopen jaren in het geheim getraind voor de opstand. Het grootste probleem was het gebrek aan wapens en materieel; veel wapens waren voor de beslissing tot de opstand de stad uitgesmokkeld voor acties elders in het land. Naast de Armia Krajowa deden er nog een aantal andere verzetsorganisaties mee aan de opstand, allen onder het operationele bevel van de AK. Tenslotte waren er vele vrijwilligers die tijdens de opstand spontaan meededen aan de gevechten, waaronder een groep joden die door de AK gered waren uit het Gesia concentratiekamp in de ruïnes van de Getto van Warschau.

Generaal Antoni Chruściel, pseudoniem Monter, was de operationele commandant van de Poolse strijdkrachten in Warschau. Aanvankelijk deelde hij zijn troepen in 8 districten, die overeenkwamen met de grote wijken van Warschau, plus een speciale eenheid die direct onder zijn bevel stond. Op 20 september voerde hij een reorganisatie in om de structuren meer op die van de westelijke geallieerden te doen lijken. De totale strijdkrachten in Warschau werden opgedeeld in 3 infanteriedivisies, samen een korps vormend dat onder bevel stond van generaal Chruściel.

Op 1 augustus bestond het materieel uit:

• 1000 geweren
• 1700 pistolen
• 300 machinepistolen
• 60 lichte mitrailleurs
• 7 zware mitrailleurs
• 35 anti-tank kanonnen en granaatwerpers (waaronder enkele PIAT-granaatwerpers)
• 25.000 handgranaten

Gedurende de opstand verkregen de Polen verder materieel uit luchtdroppings en door het buitmaken van vijandelijk materieel, waaronder enkele pantservoertuigen. Zelf produceerden de Polen tijdens de opstand nog 300 machinepistolen, 150 vlammenwerpers, 40.000 granaten, enkele mortieren en zelfs een gepantserde auto. 

Het Duitse garnizoen van Warschau telde op 1 augustus 1944 ongeveer 10.000 troepen onder bevel van generaal Rainer Stahel. Samen met nabij gelegerde troepen telde de Duitse troepenmacht ongeveer 16.000 goed bewapende Wehrmacht-, SS- en politietroepen. De Duitsers waren al maanden bezig met voorbereiden op een beleg van Warschau en hadden de sleutelposities in de stad gefortificeerd met betonnen bunkers en prikkeldraad. Binnen kort bereik van Warschau waren er ook nog 90.000 andere Duitse troepen. Op 23 augustus 1944 deden de volgende Duitse eenheden mee aan de gevechten in Warschau:

• Gevechtsgroep onder leiding van generaal-majoor Rohr
• Gevechtsgroep olv SS-Gruppenfuhrer Reinefarth
• Aanvalsgroep olv SS-er Dirlewanger (verantwoordelijk voor massa-executies op burgers tijdens de opstand)
• Aanvalsgroep olv majoor Reck
• Aanvalsgroep olv kolonel Schmidt
• verscheidende ondersteuningseenheden
• RONA-brigade olv generaal Kaminski (verantwoordelijk voor massale verkrachtingen en executies, Kaminski wordt even later zelf geëxecuteerd door de Duitsers wegens insubordinatie)
• Garnizoen van Warschau (Luitenant-Generaal Rainer Stahel)

Een deel van deze 'Duitse' troepen waren collaborerende Russische, Centraal-Aziatische en Oekraïnse troepen (RONA-brigade, niet te verwarren met het ROA), die onder bevel stonden van de Duitse oorlogsmachine.

De Kleine Opstandeling, het monument voor alle kind-soldaten
die vielen tijdens de opstand. Auteur Cezary Piwowarski - CC BY-SA 4.0

[Pieszyce]

De Opstand

De opstand begon officieel om 17:00 uur plaatselijke tijd op 1 augustus, een besluit dat nu als kostbare fout gezien wordt. Ondanks verhoogde activiteit en vroege gevechten met opstandelingen hadden de Duitsers niet door dat er een opstand stond te beginnen. De Duitsers hadden geen draaiboek klaarliggen in het geval van een opstand, maar ze kregen wel een uur voor de start inlichtingen dat er een opstand zou losbarsten (waarschijnlijk via een Poolse vrouw). Door het ontbreken van het verrassingseffect, het feit dat het nog daglicht was en de verre van volledige mobilisatie betekende dat veel van de aanvankelijke doelstellingen van de opstand niet gehaald werden.

De eerste twee dagen waren cruciaal om het slagveld the definiëren voor de rest van de opstand. De grootste Poolse successen werden behaald in het nieuwe centrum (Śródmieście) , de oude stad (Stare Miasto) en de ten westen gelegen wijk Wola. In andere wijken, zoals het zuidelijke Mokotów waren de vorderingen zeer moeizaam en hadden de Duitsers de meeste sleutelposities nog in handen. Aan de oostoever van de Weichsel-rivier, waar de wijk Praga ligt, konden de opstandelingen helemaal niets uithalen door sterke concentraties Duitse troepen. In de noordelijke wijk Zoliborz waren de resultaten gemengd, de oude Russische citadel daar werd echter niet veroverd door de opstandelingen. Alle eenheden in de stad leden zware verliezen, ongeacht de mate van succes. Ernstiger was het feit dat de meeste eenheden geen aansluiting konden maken met elkaar of met buiten de stad, waardoor de wijken grotendeels geïsoleerd bleven.

Na de eerste gevechten gingen de meeste eenheden over op een defensieve strategie, terwijl de burgerbevolking in de hele stad barricades oprichtte. Op 4 augustus, toen de Armia Krajowa haar grootste successen behaalde, begonnen de Duitsers versterkingen te ontvangen. SS-Generaal Erich von dem Bach werd tot algeheel commandant benoemd en begon onmiddellijk met de tegenaanval. De belangrijkste initiële doelstelling voor hem was om de omsingelde Duitse bolwerken te ontzetten en de Armia Krajowa de toegang tot de Weichsel-rivier ontzeggen.

Op 5 augustus worden de ruïnes van het Getto van Warschau bevrijd door de Polen, waaronder de Gesia en Pawiak concentratiekampen die zich daar nog bevonden. Vele honderden gevangenen worden bevrijd. Op deze dag beginnen ook de massa-executies door de Duitsers in de wijk Wola (die gedeeltelijk was heroverd), waarbij uiteindelijk tussen de 40.000 en 60.000 burgers worden afgeslacht. Het doel van de Duitsers met deze massamoorden was om de wil van de opstandelingen te breken en de opstand snel te beëindigen zonder kostbare straatgevechten; tot eind september worden om dezelfde reden gevangen genomen opstandelingen ter plekke geëxecuteerd. In andere wijken leek de doelstelling vooral plunderen en verkrachten, met name door de eenheden van Dirlewanger en Kaminski. Deze methodes werden later door de Duitsers teruggedraaid toen bleek dat ze het verzet van de Polen alleen maar deed toenemen. Vanaf eind september tot de capitulatie op 2 oktober werd een deel van de Poolse opstandelingen als krijgsgevangene behandeld.

Op 7 augustus zette de Duitsers tanks in met burgers die daarbij als menselijk schild werden gebruikt. Na twee dagen van zware gevechten lukt het de Duitsers om een wig te drijven in de wijk Wola en het centrale Bankowy-plein (op de grens met de oude stad) te bereiken. Het doel was om een significante overwinning te behalen en de Armia Krajowa de futiliteit laten inzien van doorvechten en tot overgave dwingen. De Polen gaven echter geen krimp. Tussen 9 en 18 augustus vinden er zeer hevige gevechten plaats rond de oude stad en het Bankowy-plein, met succesvolle Duitse aanvallen en Poolse tegenaanvallen. Wederom begaan de nazi's zware oorlogsmisdaden door het opzettelijk aanvallen en platbranden van (duidelijk gemarkeerde) ziekenhuizen: honderden aan het bed gekluisterde patiënten verbranden levend. De oude stad houdt stand tot het eind van augustus, maar een gebrek aan munitie en andere voorraden maken verdere verdediging onmogelijk. Op 2 september evacueren ongeveer 5300 opstandelingen en burgers door middel van het riolenstelsel (dat dan al de belangrijkste manier van communicatie vormt tussen de wijken) naar het nieuwe centrum en de noordelijke wijk Zoliborz die nog in handen zijn van de Armia Krajowa.

Duitse militaire tactieken steunen veel op zwaar artillerievuur en luchtbombardementen voorafgaand op de grondaanval, iets waar de opstandelingen weinig tegen in kunnen brengen. Ook zetten de Duitsers met succes speciale wapens in zoals de Goliath mijn, een mini-tank gevuld met explosieven die op afstand bestuurd wordt.

Het Rode Leger bereikt op 10 september de oostoever van de Weichsel-rivier, waarbij ze worden verwelkomd door de daar gestationeerde Armia Krajowa soldaten. De NKVD arresteert ze echter allemaal en stuurt de meeste naar Siberië.

In tegenstelling tot onze verwachtingen heeft de vijand alle offensieve acties gestaakt langs het hele front van het 9de Leger;uit een rapport van het Duitse 9de Leger op 16 augustus 1944, waarin de verbazing blijkt over de Sovjet-respons op de opstand.

Het enige onderdeel van het Rode Leger dat daadwerkelijk hielp was het Eerste Poolse Leger onder bevel van generaal Zygmunt Berling. Een deel van hen stak de rivier over en maakte contact met de Armia Krajowa. Zonder voldoende artillerie- en luchtsteun konden ze echter weinig uitrichtten en moesten ze zich met zware verliezen terugtrekken. Meerdere pogingen stranden allemaal, voornamelijk door het gebrek aan artillerie- en luchtsteun door het Rode Leger. Plannen voor een rivieroversteek werden voor minimaal 4 maanden uitgesteld en de Poolse generaal Zygmunt Berling, die het bevel gaf voor de oversteek van zijn eenheden, werd door de Sovjets ontheven van zijn functie. Vanaf dit moment kan de opstand gezien worden als een eenzijdig gevecht van de langste adem, of als een gevecht om acceptabele voorwaarden tot capitulatie. De opstand eindigt op 2 oktober wanneer de Poolse strijdkrachten zich overgeven.

citaatfoto wiki: Padvinders vochten ook mee in de opstand
Auteur Jerzy Tomaszewski

[Pieszyce]

Dagelijkse leven tijdens de opstand

Gedurende de eerste weken van de opstand, probeerde de burgerbevolking een zo normaal mogelijk leven te creëren in het bevrijdde deel van de stad. Het hele culturele en maatschappelijke leven dat daarvoor ondergronds plaatsvond, bloeide nu bovengronds enorm op . De illegale pers werd legaal, de constante angst voor Duitse terreur was ineens verdwenen. Poolse padvinders creëerden een postdienst, waarmee ze door de frontlinies informatie vervoerden, met groot gevaar voor eigen leven. Tegen het eind van de opstand maakten overbevolking, het gebrek aan voedsel en medicijnen, en de onophoudelijke luchtbombardementen en artilleriebeschietingen door de Duitsers, de situatie van de burgerbevolking echter steeds dramatischer.

Steun van buitenaf

De beperkte landingen van het Eerste Poolse Leger, zoals hierboven beschreven, waren de enige grondtroepen die hulp boden. De Poolse 1ste Onafhankelijke Parachutistenbrigade, die speciaal was opgericht met het doel om een opstand te ondersteunen, werd in plaats daarvan ingezet tijdens operatie Market Garden. De RAF en Poolse RAF maakten 223 bevoorradingsvluchten, waarbij 34 vliegtuigen verloren gingen. Deze vluchten waren voornamelijk symbolisch van aard, omdat de vliegtuigen vanuit het verre Italië moesten vertrekken en daardoor weinig lading konden vervoeren. De Sovjets dropten op 13 september eenmalig zelf voorraden (zonder parachutes waardoor het levensgevaarlijke projectielen werden), maar verder hielden zij zich vooral bezig met het ontzeggen van landingsrechten voor de geallieerde bevoorradingsvluchten en maakten het zelfs helemaal bont door enkele van die vliegtuigen neer te halen.

De capitulatie

Op 2 oktober tekent generaal Tadeusz Komorowski de capitulatie van de overgebleven Armia Krajowa strijdkrachten op het Duitse hoofdkwartier in het bijzijn van generaal von dem Bach. Volgens de capitulatieovereenkomst belooft de Wehrmacht de opstandelingen als gewone soldaten volgens de Geneefse conventie te behandelen evenals de burgerbevolking. De volgende dag beginnen de Duitsers met het ontwapenen van de Armia Krajowa-soldaten. Ze sturen 15.000 van hen naar krijgsgevangenkampen in Duitsland. Zo'n 5 á 6000 opstandelingen ontsnappen verborgen tussen de burgerbevolking. Van de ongeveer half miljoen burgers worden 90.000 naar werkkampen gestuurd en 60.000 naar de concentratiekampen, de rest wordt de stad uitgedreven en vrijgelaten.

Eén van de redenen waarom de Opstand van Warschau mislukte was de onbereidheid van het Rode Leger om de opstandelingen serieus te hulp te komen. Het Rode Leger kreeg van hogerhand het bevel om halt te houden bij de oostoever van de Weichsel, en geen aansluiting te zoeken met, of hulp te bieden aan, de opstandelingen. Dit bevel van hogerhand kwam van Stalin die om politieke redenen (Polen moest een aan Moskou onderworpen satellietstaat worden) belang had bij het mislukken van de opstand.

Een veldgraf is als aandenken blijven bestaan
in het heropgebouwde Warschau

[Pieszyce]

Destructie en 'bevrijding' van de stad

Nadat de stad is ontvolkt beginnen de Duitsers met de systematische destructie van de gebouwen die nog staan. Teams van genie-troepen worden met explosieven en vlammenwerpers de stad ingestuurd waarbij huis na huis platgebrand wordt. Speciale aandacht wordt gegeven aan historische gebouwen en monumenten, niets van enige culturele waarde mocht blijven staan. Duitse plannen voorzagen dat na de oorlog een groot meer zou komen op de plek waar Warschau had gestaan.

Het Rode Leger steekt uiteindelijk de rivier over op 17 januari, 1945. Ze verovert de ruïnes van Warschau binnen enkele uren met nauwelijks enig verzet van de Duitsers.

Na de opstand

De Opstand van Warschau en de landelijke Operatie Storm hadden de belangrijkste doelstelling niet gehaald: een deel van Polen bevrijden en de installatie van een westers georiënteerde regering in plaats van een marionettenregering onderworpen aan Moskou. Er bestaat geen consensus tussen historici over de vraag of het überhaupt mogelijk was om deze doelstelling te halen. Sommige historici opperen dat zonder de opstand Polen wellicht een Sovjet-Republiek was geworden, iets dat vele malen slechter zou zijn geweest dan het communistische Polen en dat de opstand dus in ieder geval een succesvolle politieke demonstratie richting de Sovjet-Unie en de westelijke geallieerden was. Sommige historici speculeren ook dat door de Opstand van Warschau, waarbij het Rode Leger opzettelijk halt hield, slechts het oostelijke deel van Duitsland uiteindelijk door de Sovjet-Unie werd bezet in plaats van heel Duitsland.

Totale verliezen aan Poolse kant bedroegen tussen de 150.000 en 200.000 mensen. Belangrijker nog was dat een relatief groot deel daarvan jonge mensen waren, die juist hard nodig waren in de na-oorlogse opbouw. De stad werd nauwkeurig weer opgebouwd, hoewel het oude, vooroorlogse karakter pas begin jaren negentig, na de val van het communisme, weer enigszins hersteld was.

Na de oorlog

Monument voor de Opstand van Warschau.

De meerderheid van de soldaten van de Armia Krajowa (inclusief diegenen die deelnamen aan de Opstand van Warschau) werden na de oorlog vervolgd: gearresteerd door de NKVD of de Poolse UB (communistische veiligheidsdienst), ondervraagd en veroordeeld op verschillende aanklachten. Velen daarvan worden verbannen naar de goelag's in Siberië of geëxecuteerd. De opstandelingen die naar de krijgsgevangenkampen waren gestuurd en later werden bevrijd door de westelijke geallieerden bleven meestal in het Westen, zoals de commandanten Tadeusz Komorowski en Antoni Chruściel.

Kennis over de Opstand van Warschau, ongelegen voor Stalin, werd door de propaganda van communistisch Polen verdraaid: de nadruk werd gelegd op het mislukken van de opstand en kritiek op het optreden van het Rode Leger was taboe. Tot eind jaren zestig was alleen al het woord Armia Krajowa gecensureerd. Films en boeken die over de opstand gingen werden zodanig gewijzigd (of gewoon helemaal verboden) zodat Armia Krajowa er niet in voorkwam. Zowel de propaganda van Polen als die van de Sovjet-Unie suggereerden bovendien dat de Armia Krajowa een soort extreem-rechtse groepering was die had geheuld met de nazi's.

Vanaf 1956 werd het beeld enigszins gewijzigd: de soldaten waren weliswaar dapper geweest, maar de officieren en commandanten waren reactionaire slechteriken die geen acht sloegen op verliezen onder de soldaten. De eerste serieuze en gesanctioneerde publicaties over de opstand kwamen pas eind jaren tachtig in Polen in het openbaar. Pas in 1989 mocht er een monument voor de Armia Krajowa worden gebouwd in Warschau, daarvoor was het altijd de communistische Armia Ludowa die alle aandacht kreeg en wiens daden sterk overdreven werden.

In het Westen was het verhaal over het Poolse gevecht voor Warschau met weinig hulp van buiten op zijn zachts gezegd een heet hangijzer, vooral nadat het Westen het door de Sovjet-Unie gecontroleerde communistische regime in Polen erkende. Als gevolg hiervan werd het verhaal over de opstand jarenlang in het Westen nauwelijks gepubliceerd.

De moed vertoond tijdens de Opstand van Warschau, en het verraad door de Sovjet-Unie, zorgden er voor dat anti-Sovjet sentimenten in Polen gedurende de hele Koude Oorlog hoog waren. De opstand was ook een inspiratiebron voor de Poolse vakbeweging Solidarność, die later op vreedzame wijze het communistische regime omverwerpt.

Na 1989 hield alle censuur betreffende de opstand op en werd 1 augustus de officiële jaarlijkse herdenkingsdag. Op 1 augustus 1994 hield Polen een speciale herdenking vanwege de 50ste verjaardag. Duitsland en Rusland werden uitgenodigd, hoewel in kleine kring oppositie bestond tegen de Russische uitnodiging. Rond die tijd deed een grap de ronde waarin werd gezegddat het nuttig is om Jeltsin een verrekijker te geven als hij de ceremonies vanaf de andere oever van de Weichsel bekijkt.

Op 31 juli 2004, werd het Museum van de Opstand van Warschau geopend in Warschau.

[Pieszyce]

Referenties

• Norman Davies. Rising '44: The Battle for Warsaw. Viking Books, 2004.   ISBN 0670032840.  Hardcover, 784 pages.
• Jerzy Kirchmayer Powstanie Warszawskie. Książka i Wiedza, Warschau, 1974. ID=  ISBN 830511080X.   
• Władysław Bartoszewski Dni walczącej stolicy. Świat Książki, Muzeum Powstania Warszawskiego, Warsaw, 2004.   ISBN 8373916792.  Hardcover, 522 pages.
• Tadeusz Bór-Komorowski. Secret Army. Macmillan Company, New York 1951.   ISBN 0898390826.  Hardcover, 407 pages.
• Jan Karski. Story of a Secret State. Simon Publications, 2001.   ISBN 1931541396.  Paperback, 391 pages.
• Jan Nowak-Jeziorański. Courier from Warsaw. Wayne State Univ Pr, 1982.   ISBN 0814317251. Hardcover, 477 pages.

Zie voorts

• Armia Krajowa
• Opstand in het getto van Warschau
• Polen tijdens de Tweede Wereldoorlog

Externe links

• ] Museum van de Opstand van Warschau
• ] Warsaw Uprising 1944  Een handige bron van informatie.
• ] Photographs of the Warsaw Uprising
• ] The Warsaw Rising
• ]Warsaw Uprising CNN Special

Bron: Wikipedia / Opstand van Warschau

Er bevinden zich in de teksten op de Wikipedia site, zogenaamde tussenlinken waar u weer zijdelings naar thema's kunt welke met WWII te maken hebben,
deze heb ik niet verwerkt, die kunt u vinden op de Wikipediapagina.