Sera Anstadt 1923 - 2008

[Pieszyce]

Sera Anstadt 1923 - 2008

Meer dan de lagere school zat er voor haar niet in. Toch wist Sera Anstadt zich te ontwikkelen tot een gerenommeerde therapeut en schrijver.


Citaatfoto: Sera Anstadt 1923 - 2008 © Trouw

Haar vader ging in februari 1930 op weg naar Brazilië, maar stopte in Nederland. De borduurinrichting van Karol Anstadt in Lwow – toen lag die stad in Polen – was op de fles wegens de beurskrach én de nieuwe techniek om stoffen te bedrukken. Emigreren leek de minst slechte oplossing. In Nederland wilde hij het geld voor de overtocht verdienen.

Maar in september was hij van gedachten veranderd. Nederland was zo slecht nog niet; je had in Amsterdam een flinke gemeenschap van Oost-Europese Joden en je kon hier bijvoorbeeld zomaar een vierkamerwoning huren. Een heel verschil met Polen, waar het gezin Anstadt in één kamer woonde – en daar moest het Oekraïense dienstmeisje doordeweeks ook nog bij.

Sera Anstadt was net zeven toen ze in Amsterdam arriveerde, samen met haar moeder Regina Wegsmann en haar broer Milo, die al tien was. In Lwow werden vele talen gesproken (Pools, Jiddisch, Duits en Oekraïens) en de kinderen Anstadt hadden ze spelenderwijs alle vier geleerd. Oekraïens met het dienstmeisje, Pools met vader, Jiddisch met moeder, Duits met hun ooms en hun vrienden.

Maar eenmaal in Amsterdam wilde Sera alleen nog Nederlands spreken. Ze zoog Nederland in zich op – zozeer, dat ze het vreselijk vond dat ze op 1 september geboren was, en niet een dag eerder. Want dat was toen nog Koninginnedag. Ze verzon dat ze op 31 augustus was geboren, voelde zich op die dag een koningskind en vulde die datum de rest van haar leven ook op elk formulier zo in.

Vader Anstadt had ook in Nederland een borduurinrichting, maar verdiende er niet genoeg mee om zijn kinderen een volledige opleiding te kunnen geven. Meer dan de zevende klas van de lagere school zat er voor Sera Anstadt niet in. Ze had graag meer gewild, want ze kon zoveel meer. Ze was kunstzinnig, zong graag en hield van toneel.

Bij Anski, de vereniging van Oost-Europese Joden in Amsterdam, haalde ze haar Jiddisch weer tevoorschijn en speelde mooie rollen. Ze kreeg toneelles van een Duits-Joodse vluchteling. Wanneer haar broer Milo uit zijn werk thuiskwam – hij had ook niet had kunnen doorleren en werkte sinds z'n veertiende in een transformatorfabriek – dan hoorde hij haar teksten van Goethe of Von Kleist oefenen.

In de oorlog werd ze een van de honderden slachtoffers van verraadster Ans van Dijk, een Joodse vrouw die haar huis aan de Jekerstraat in Amsterdam voorspiegelde als een onderduikadres, maar die haar onderduikers in werkelijkheid uitvroeg en aan de Duitsers uitleverde. Ans van Dijk is de enige vrouw die na de oorlog is gefusilleerd. Sera Anstadt, een van de weinigen die Van Dijks verraad hebben overleefd, was in 1947 getuige in het strafproces.

Na de oorlog speelde ze direct weer toneel en ging later, begeleid door pianist Cor Lemaire, Jiddische liederen zingen. Ze ontmoette Albert Jan Govers, Peter voor intimi, die kinderpsycholoog was en ook een beetje dichter. Ze trouwden. Maar het huwelijk, waaruit een dochter en een zoon werden geboren, leed in 1954 schipbreuk: Govers was niet al te trouw. Tijdens haar huwelijk was Sera Anstadt een opleiding tot creatief therapeut gaan volgen – dat was toen nieuw – en ze vond er werk mee in de Jellinek-kliniek in Amsterdam, toen nog alleen voor alcoholisten.

Met de zoon ging het vanaf zijn vijftiende geestelijk niet goed. Hij werd onder de naam 'Raf' hoofdpersoon van Sera Anstadts eerste boek: 'Al mijn vrienden zijn gek', uit 1983. Of misschien ging dat boek toch niet in de allereerste plaats over Raf, die na een paar problematische jaren de diagnose 'schizofreen' kreeg en later 'autistisch' heette te zijn. Meer nog ging het boek over de strijd van zijn moeder in de wereld van de psychiatrie. Ze toonde zich een strijdbare tegenstandster van stromingen die gekte zien als een reactie op ziekmakende factoren in gezinnen, en die ze kort samenvatte als ,,moeder krijgt de schuld". Ze was een pleitbezorgster van de veel orthodoxere benadering: alleen de patiënt is ziek en de oplossing bestaat uit medicijnen. Die deed ze zo nodig door Rafs eten zonder dat hij het wist.

Tot schrijven had haar nieuwe man haar aangespoord, literator Manuel van Loggem (1916-1998), met wie ze tot zijn dood ruim 25 jaar samen was, ook al bleef hij officieel getrouwd. Het boek liep als een trein – jarenlang beleefde het ieder jaar een herdruk – en Sera Anstadt hield heel wat lezingen. Een jaar na dat eerste boek verschenen haar jeugdherinneringen: 'Een eigen plek. Verhalen uit een opgejaagde jeugd'. Twaalf beklemmende verhalen waren het, waarin ze vooral haar lotgevallen tijdens de oorlog neerschreef. Ze was samen met haar beste vriendin Selma beland in de Hollandse Schouwburg – de plek waar opgepakte Amsterdamse Joden werden bijeengedreven – maar door een gruwelijk toeval bleef het transport naar de concentratiekampen haar wel, maar Selma niet bespaard.

Het sloeg een wond die nooit meer zou helen. Net als het feit dat haar ouders, die het niet aangedurfd hadden onder te duiken, 'omdat je dan in Mauthausen terechtkomt' en zich daarom gemeld hadden voor het transport naar een 'gewoon' concentratiekamp, er niet van waren teruggekeerd.

Sera Anstadt bleef schrijven – altijd over de oorlog, over de Poolse Joden, altijd dicht bij haar eigen belevenissen blijvend, ook als het boek een roman of een kinderboek was. Met haar veel analytischer broer, die journalist, documentairemaker en schrijver werd, kon ze eindeloos heen en weer praten 'hoe iets was geweest'.

Trouw.nl