Oświęcim – Tijdens de oorlog rook het in Oświęcim – Auschwitz – naar verbrand vlees. ‘Maar de jeugd wil het niet meer weten.’ En ook de burgemeester wijst liever op de betere tijden.
Jan Hunin
Welke toerist is geïnteresseerd in het mooie centrum van het stadje met die vreselijke naam?
Dat de nazi’s juist hún stad moesten uitkiezen als locatie voor de grootste volkenmoord uit de geschiedenis, bestempelen de inwoners van het Poolse stadje Oświęcim als een gril van het noodlot. Tot op de dag van vandaag dragen ze er de gevolgen van: ze leven letterlijk en figuurlijk in de schaduw van Auschwitz. Bij de oudste inwoners is er vooral de nare herinnering aan de oorlog. Dat er in het concentratiekamp van Auschwitz en in het enkele kilometers verderop gelegen Birkenau aan de lopende band werd gemoord, konden ze ruiken. Over de stad hing tijdens de oorlog de verschrikkelijke walm van verbrand vlees.
Onder de slachtoffers bevonden zich veel plaatsgenoten; van de zevenduizend joden die Oświęcim voor de oorlog telde, zouden er 168 de oorlog overleven; de meesten stierven in het uitroeiingkamp Birkenau.
Ook de Poolse minderheid van het overwegend joodse stadje betaalde een hoge prijs. De 80-jarige Anna Pieronek, geboren en getogen in Oświęcim, verloor haar vader. Hij werkte als metselaar voor I.G. Farben, de Duitse chemische fabriek waar de kampgevangenen overdag dwangarbeid verrichten. ‘Toen hij op een dag betrapt werd op het geven van brood aan een gevangene, kwam hij zelf in het kamp terecht.’
Anna Pieronek is geen uitzondering. ‘Elke familie heeft hier tijdens de oorlog wel iemand verloren’, vertelt ze. ‘Maar de jeugd wil het niet meer weten.’
De jongeren die in Bar Mephisto in het centrum van de stad een biertje drinken, zijn liever met het heden bezig. Ze zijn trots op hun ijshockeyteam, het beste van Polen, en op olympisch zwemkampioene Otylia Jedrzejczak, die in het plaatselijke vijftigmeterbad haar baantjes trekt.
Ook op het stadhuis vindt men dat Oświęcim meer te bieden heeft dan alleen het oorlogsverleden. Journalisten die een afspraak hebben met de burgemeester, krijgen behalve een uitnodiging voor de herdenkingsplechtigheden naar aanleiding van de bevrijding – vandaag zestig jaar geleden – ook enkele toeristische brochures toegestopt. Vanwege zijn middeleeuwse geschiedenis mag de stad best gezien worden.
Maar aan het oude centrum van Oświęcim hebben de honderdduizenden die jaarlijks de nabijgelegen kampen bezoeken weinig boodschap, bekent burgemeester Janusz Marszalek.
Hoeveel er van hen ook de stad bezoeken, durft hij niet te zeggen, maar het gaat waarschijnlijk om niet meer dan een paar procent. ‘De meesten keren terug naar hun hotel in het toeristische Krakow zonder zelfs maar een glimp van het centrum op te vangen. Gelukkig lokt de synagoge af en toe enkele joodse bezoekers.’
Marszalek steekt de hand ook in eigen boezem. ‘Om van het toerisme te leven, heb je bedden nodig en die ontbraken tot nu toe.’ Pas onlangs opende in de stad een eerste luxehotel zijn deuren. De Franse president Jacques Chirac zal er tijdens de herdenkingsplechtigheden logeren. Een tweede hotel is in aanbouw.
Oświęcim kan de toeristen best gebruiken. In de loop van de jaren negentig zakte het inwonersaantal tot 41 duizend, een daling van bijna 20 procent. Pas de laatste jaren is de stad zich aan het herpakken, vooral als gevolg van nieuwe investeringen. Burgemeester Marszalek gaat er prat op dat tijdens zijn bestuur de werkloosheid is teruggelopen van 20 tot 15 procent.
Marszalek heeft er geen moeite mee dat de economische heropleving deels aan het oorlogsverleden te danken is. Oświęcim heeft van de kampen al genoeg te lijden, is zijn redenering.
Vooral de naamsverwarring speelt de stad parten, zegt Marszalek. Hoewel de kampen officieel een Duitse naam dragen, blijven de meeste Polen over Oświęcim spreken, ook als ze het kamp bedoelen. In het buitenland zorgt de naamgeving voor problemen, omdat daar juist over Auschwitz gesproken wordt, ook als de stad bedoeld wordt.
De burgemeester verwijst naar de commotie van enkele jaren geleden rond de opening van een discotheek. ‘Buitenlandse bladen schreven dat er in de gaskamers van Auschwitz gedanst werd. Wisten hun lezers veel dat de zaal niets met het kamp te maken had.’
‘De uitleg van de burgemeester klopt niet helemaal’, repliceert Hartmut Ziesing van het Internationale Jeugdontmoetingshuis, een Duits initiatief. ‘Het gebouw waar de discotheek moest komen, werd door de kampdirectie als opslagruimte gebruikt. Bovendien grenst het aan ons ontmoetingshuis, en dat vonden we niet kunnen.’ Uiteindelijk ging de discotheek dicht.
Voor de politiek van de burgemeester om de naam van kamp en stad strikt gescheiden te houden, heeft Ziesing wel begrip. ‘Niemand wil graag in Auschwitz wonen.’ Zelf was hij ook gelukkig toen de verantwoordelijke ambtenaar in zijn nieuwe Duitse paspoort als woonplaats Oświęcim noteerde, hoewel dat strikt genomen tegen de regels was.
Ziesing geeft ook toe dat de grote buitenlandse belangstelling niet altijd een zegen is. Vooral voor de bufferzone rond het concentratiekamp Auschwitz, dat in tegenstelling tot Birkenau in de buurt van een woongebied ligt, is er voorlopig geen oplossing in zicht. Toen het kamp in 1979 door de Unesco op de lijst van de beschermde monumenten werd geplaatst, werd de omgeving een beschermd gebied.
Intussen is de bufferzone door de Poolse regering teruggebracht van vijfhonderd tot honderd meter, maar zelfs dat vindt de burgemeester te veel. De beperkingen aan de zone hebben de stad duizenden banen gekost, schat hij. ‘Buiten het kamp moet het leven zijn gewone gang kunnen gaan, zoals rond elk kerkhof.’
Met zijn verzet tegen de bufferzone heeft Marszalek zich in het buitenland en ook in Warschau niet populair gemaakt. Maar de meeste inwoners van Oświęcim geven hem gelijk. Marszalek heeft er zijn verkiezing tot burgemeester aan te danken.
Weinig inwoners maakten zich in het midden van de jaren negentig druk om de plannen van Marszalek, toen nog zakenman, om tegenover de ingang van het kamp een winkelcentrum te openen. De negatieve publiciteit die artikelen als ‘Supermarkt Auschwitz’ toen opleverden, leidde tot een schandaal van internationaal formaat.
De latere burgemeester kreeg geen toestemming om met een warenhuis te beginnen, maar het winkelcentrum staat er wel, met onder andere een hamburgertent. Ook de VVV heeft er zijn kantoor. ‘Iedereen vraagt zich af hoe we hier kunnen wonen en werken,’ vertelt het meisje aan de balie. ‘Je mag het eigenlijk niet zeggen, maar je went eraan.’
Wennen was het ook voor de tientallen families die na de oorlog een onderkomen vonden in de kazernes van de SS vlakbij het kamp. Vanuit hun flat kunnen sommigen het crematorium en de gaskamer zien liggen. Maar het leven gaat er zijn gewone gang. De meeste bewoners zijn de buitenlandse belangstelling beu. ‘Een alternatief is er niet en wij hebben ook het recht om te leven’, zegt een man die zijn tapijt aan het uitkloppen is. Voor de bouw van nieuwe woningen is er geen geld, verduidelijkt Ziesing, maar hij blijft optimistisch. Hij haalt het voorbeeld aan van een schuur in de buurt van Birkenau, die tijdens de oorlog als gaskamer gebruikt werd. Het probleem werd in der minne geregeld, door de eigenaar naar een andere boerderij te laten verhuizen. Ziesing: ‘Met geruzie is in Oświęcim niemand gediend.’
Bron: Volkskrant
Brief van de burgemeester van Oświęcim
Dear Sirs and Madams
On the 27th of January we are celebrating the 60th anniversary of the liberation of the KL Auschwitz and the Town of Oświęcim. In the biggest of all ages in human history extermination camp the Jews, Poles, Gypsies, Soviet prisoners of war and the people of other nationalities were murdered. The largest group of victims was constituted by the Jews, because since 1942 the KL Auschwitz had been set by the German Nazis to be the centre of the ‘final solution to the Jewish problem’. We must not forget that the Nazis murdered 75,000 Polish people in the KL Auschwitz since June 1940. Neither can we omit about 23,000 Gypsies murdered because of their race and nearly 15,000 Soviet prisoners of war brutally murdered. We must not forget about any victims. Every single one should be paid tribute to. It also includes the soldiers of the Red Army, who have been buried at the Parish Cemetery since January 1945. By a twist of fate the Nazis established the KL Auschwitz right here. That is why, Oświęcim will have to live with that taint forever. We must not forget that the Nazis destroyed the prewar social structure of the Town of Oświęcim. They destroyed the Jewish Community completely and displaced most of the Polish residents of Oświęcim and its vicinity.
In spite of that, the contemporary residents of Oświęcim (which was given the German name ‘Auschwitz’) and its vicinity, from the very beginning of the KL Auschwitz, despite terror and repression by the German occupying force, helped the prisoners at the cost of their own life. Contemporary residents of the town have inherited those values and ideas which motivated their ancestors. We have the right to become the true City of Peace, which will radiate with the good and tolerance over the whole world.
Yours faithfully,
Janusz Marszałek
The President of the Town of Oświęcim
